Stel je even voor.
Ik ben Ray Dorgelo en ben in 1978 op de wereld gekomen. Al sinds mijn jongste jaren heb ik een grote passie voor dieren en de combinatie honden en Natuur. Zoals de naam Canine Efficiency (CE) al doet vermoeden streef ik naar de meest efficiënte inzet van (gebruiks)honden binnen hun gebruiksdoel. In mijn vrije tijd ben ik veelal actief bezig met honden en de Natuur.
Mijn twee grote passies, Natuur en honden, die onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden, hebben geleid tot het starten van Canine Efficiency. Met Canine Efficiency richt ik mij op het gebied van natuurbescherming sinds 2009 op effectieve conflictpreventie tussen mens en roofdier door middel van de inzet van goede kuddebewakingshonden (KBH) op de juiste manier. Sinds 2013 is mijn vrouw Jenny ook betrokken in Canine Efficiency’s activiteiten.
De afgelopen tien jaar heb ik, veelal in het buitenland, talloze werkende KBH bestudeerd en gemonitoord en op diverse plekken conflictpreventie verbeteringen in gang gezet door advies en implementatie. Van 2016 tot en met 2018 woonde ik zelf met mijn vrouw en met onze eigen roedel KBH en wat kleinvee in Transylvanië, Roemenië in kernroofdiergebied. De 7 maanden daarvoor in Hongarije nabij het Mecsek gebergte. De volwassen honden van onze roedel hebben veel ervaring met beren en wolven. Ze zijn met ons terug naar Nederland gekomen en de meesten van hun nakomelingen zijn inmiddels aan het werk als KBH in respectievelijk de VS, Roemenië en Nederland. Binnenkort gaan er enkele van onze honden naar de Franse Pyreneeën om daar een kudde te beschermen tegen roofdieren.
Alvast wat feiten en fabels.
Er zijn veel fabels & feiten, teveel om op te noemen, maar ik zal een paar veel voorkomenden benoemen. De dynamische wereld van KBH is een platform voor vele enthousiasten en meningen. Er komen veel facetten en details bij efficiënt en verantwoordelijk KBH gebruik kijken. Als KBH op de juiste manier opgevoed en ingezet worden zijn de resultaten buitengewoon goed. Goede KBH zorgen ervoor dat herders en veehouders succesvol kunnen samenleven met grote roofdieren.
Helaas bestaan er diverse schadelijke factoren in de KBH wereld, zoals hondengevechten, oorspronkelijk gedaan in bepaalde culturen met de lokale KBH rassen/types. KBH worden tegenover elkaar gezet om te vechten om hun dapperheid en talenten om roofdieren te bevechten te ’testen’. Aangezet en gedwongen door hun eigenaren bevechten deze honden elkaar, resulterend in ernstige verwondingen of de dood. Regelmatig worden KBH zelfs tegenover (gevangen) wolven gezet om te vechten. Deze praktijken zijn niet alleen inhumaan, maar ook compleet nutteloos. Er bestaat geen training of simulatie die KBH voorbereid op confrontaties met grote roofdieren. Er is slechts de realiteit. Gevangen roofdieren die gedwongen moeten vechten met honden zijn bij lange na niet hetzelfde als echte, natuurlijk jagende roofdieren. De werkelijke kundige KBH vind men bij de kuddes in roofdier gebieden.
Hondachtigen hebben hun eigen taal. Een scala aan signalen, gedragingen en expressies vormen de geavanceerde taal der hondachtigen. Een taal die niet helemaal geanalyseerd en begrepen is door mensen en waarschijnlijk nooit zal worden. Het succes van de meeste hondachtigen zit ‘m in aantallen. Leven en werken in een roedel maakt hondachtigen succesvolle overlevers. Het roedel is een samenleving van hondachtigen, met sterke (familie-)banden en een dynamische hiërarchie waar ieder lid diens rol vervuld. De taal der hondachtigen doelt op een stabiele en gebalanceerde roedel situatie. Alle facetten van hondentaal zijn er in eerste instantie om serieuze agressie en fysieke conflicten te voorkomen, want het risico op verwonding brengt de overlevingskansen in gevaar.
Goede KBH hebben de gelegenheid en ruimte om hun volle honden-potentieel te ontwikkelen, niet beperkt door menselijk wanbeleid. Wanneer voorzien van de basis-principes, voorwaarden en kundige begeleiding, zullen KBH een efficiënte roedel vormen. Als een roedel zullen ze hun bewakingstaak succesvol uitvoeren, met gebruik van hondentaal. Een goede roedel KBH zal een goed resultaat behalen ten opzichte van roofdieren, gebruikmakend van al hun overtuigende vaardighedenen alleen wanneer nodig met fysiek geweld. Goede KBH zullen niet zomaar verwonding of erger riskeren als ze tegenover roofdieren staan. Goede KBH zullen roofdieren niet eindeloos najagen om ze te doden, en de kudde onbewaakt achterlaten, met het risico in een hinderlaag te lopen en gedood te worden door bijvoorbeeld de rest van een wolvenroedel. Goede herders moedigen hun KBH niet aan tot najagen en doden. Het is makkelijk om een vechtmachine te creëren, maar daarmee limiteert men het potentieel van de hond enorm. De fantastische vaardigheden die in KBH aanwezig zijn vormen de sleutel tot succes.
Een aantal andere veel gehoorde fabels zijn dat KBH niet samen kunnen met schapendrijvers of hoeders. Dit is uiteraard niet waar. Overal ter wereld werken en leven KBH, drijvers en andere boerderijhonden probleemloos naast elkaar. Alles begint met het begrijpen van KBH. De rol van de veehouder/eigenaar is niet trainen of aanleren, maar toezien, observeren en waar nodig corrigeren en dit gedurende het uitvoeren van de normale werkzaamheden en gang van zaken bij het vee. KBH leren door het gedrag én de activiteiten van de eigenaar wat de normale gang van zaken is. Ze leren dat wat de eigenaar doet of laat gebeuren acceptabel is. Als er drijvers/hoeders bij de kudde werken leren KBH dit dus ook. Bij jonge KBH is het van belang dat we ze geen fouten laten maken als er geen menselijk toezicht is. Dit kan op verschillende manieren ingevuld worden en varieert van hond tot hond en van situatie tot situatie.
Nog een veel gehoorde fabel is dat KBH agressief zijn naar alles wat vreemd is en dat toerisme en KBH niet samen kunnen. Op vele plekken in Europa werken KBH in toeristische gebieden zonder problemen. Efficiënte socialisatie (gewenning) en de selectie van de juiste KBH types en karakters staan hier aan de basis. En voorbeeld: in deze video (vanaf 1:55) zien we een roedel KBH die werkt bij een kudde die graast in een enorm toeristisch natuurgebied: de kloof van Turda. Een periodieke telling van bezoekers in 2018 leerde ons dat er hier van maart tot juni 40.000 mensen langs het telpunt kwamen. De talloze picknickende recreanten op de graasweiden voor de wandelroute door de kloof zijn daar nog niet eens in meegeteld. Aan beide zijden van de kloof zijn kuddes met KBH. Er zijn weinig plekken in natuurgebieden waar zoveel mensen tegelijk aanwezig zijn op een relatief klein oppervlak en in het werkgebied van KBH. Hier nog een video op dezelfde plek.
Wat is een kuddebewakingshond?
Kuddebewakingshonden, (afgekort KBH), behoren tot een groep eeuwenoude werkhonden die ontstaan en geselecteerd zijn om vee te beschermen tegen roofdieren, maar ook van mensen afkomstige dreiging zoals diefstal.
Een goede KBH zijn, of een goede KBH hebben, omvat vele factoren. Bijvoorbeeld: gezondheid, genen, omgeving, (verantwoordelijke) omgang, monitoren, begeleiding, etc. Elke situatie vraagt om een specifieke aanpak. Omstandigheden als toeristische activiteiten, omheind of vrij lopend vee, aanwezigheid van een herder en de aanwezigheid/aantallen roofdieren zijn belangrijke factoren om rekening mee te houden bij de inzet van KBH.
Enkele belangrijke karaktereigenschappen voor KBH zijn; zelfbeheersing, intelligentie, lage prooidrift en hoge waakzaamheid. Dit alles zorgt ervoor dat KBH te vertrouwen zijn met allerlei soorten vee, maar tegelijkertijd enorm waakzaam zijn om diverse bedreigingen weg te houden van vee. Het doel is om dit te realiseren met minimale fysieke schade voor zowel KBH als de dreiging. Het is niet altijd mogelijk om de gewenste resultaten te bereiken, maar we moeten de lat hoog leggen.
De lat hoog leggen vraagt om KBH met hoge potentie. Er zijn veel waakhonden en het is makkelijk om honden te creëren die alles aanvallen. Ik heb het genoegen om tijd door te brengen met veel verschillende KBH bij verschillende herders. Ik zie veel KBH-praktijkvoorbeelden, goede en slechte, en heel wat rassen of kruisingen. Er zijn KBH die alles wat nadert agressief bestormen, zonder behoorlijke inschatting van de potentiële dreiging. Dit soort KBH zijn slecht voor de algemene KBH reputatie en wat nog erger is: veel van deze KBH wenden geen roofdier-aanvallen af. De benodigde vaardigheden ontbreken bij deze KBH en/of ze worden slecht behandeld en ingezet. Goede (lees; intelligente) KBH laten hun aanwezigheid en waakzaamheid nadrukkelijk merken, claimen hun territorium, maar herkennen de verschillen tussen de diverse situaties. Meestal pakken ze alles op de juiste manier aan.
De wereld van KBH is voor veel mensen onzichtbaar en niet relevant of interessant. Desondanks volbrengen deze honden al eeuwenlang hun taken als beschermers en zijn ze een belangrijke schakel om samen te kunnen leven met roofdieren. Door de terugkomst van roofdieren op plekken waar ze nooit waren of lang zijn weggeweest komen KBH steeds vaker in de spotlight, zowel positief als negatief. Overigens worden in vrijwel alle landen van oorsprong KBH herdershond genoemd, niet berghond of kuddebewakingshond. KBH zijn de eerste en oorspronkelijke honden van de herder: herdershonden. Drijvers en hoeders zijn later ontstaan, daar de noodzaak voor bescherming tegen roofdieren essentieel en belangrijker was voor het voortbestaan van kuddes. Door de eeuwen heen is er soms, hier en daar, de moeite genomen om eens goed te kijken naar wat KBH nu eigenlijk zijn. Bijvoorbeeld in dit boek uit de 18e eeuw: Natural History: De (Herders) Hond – Georges Louis Leclerc.
“We mogen aannemen, met een grote kans van waarschijnlijkheid dat de herdershond (kuddebewakingshond – KBH) dichter bij de primitieve hondachtige staat dan welke andere soort: want in ieder land bewoond door onbeschaafde of half geciviliseerde mensen, vertegenwoordigen de lokale honden dit type meer dan enig ander. Daarbij, in het geheel van het Nieuwe Continent, was er geen andere variëteit: ook niet in de zuidelijke en noordelijke uiteinden van ons eigen continent en in Frankrijk en andere gematigde klimaten, zijn ze talrijk. Echter, meer aandacht is besteed aan het fokken van andere, mooiere soorten in plaats van aan het behoud van deze honden, die geen aanbeveling genoten behalve voor hun gebruiksdoel en om die reden waren toe geleverd aan de zorg van de schaapherders.
Als we verder in overweging nemen dat deze hond, ondanks zijn lelijkheid en zijn wilde en melancholieke aanblik superieur is in instinct ten opzichte van alle anderen. Dat hij een vastbesloten karakter heeft, los staand van educatie, dat hij alleen volledig getraind wordt geboren: dat enkel geleid door natuurlijke krachten hij zichzelf spontaan richt op het beschermen van de kuddes. Wat hij uitvoert met verbazingwekkende trouw, waakzaamheid en ijver. Dat hij hen leidt met een bewonderenswaardige en onbeschreven intelligentie. Dat zijn talenten tegelijkertijd verwonderen en berusting geven aan zijn meester. Terwijl andere honden de meest arbeidzame instructies behoeven om ze te trainen voor de doelen waarvoor ze bestemd zijn, word onze mening bevestigd dat de herdershond de ware hond der Natuur is, dat hij bij voorkeur aan ons geschonken is voor de uitgebreidheid van zijn gebruiksdoel. Dat hij een superieure relatie heeft met levende wezens, die gezamenlijk afhankelijk zijn van elkaar en als laatste: dat hij als oorsprong en model van de hele soort gezien zou moeten worden.”
Er zijn min of meer 31 KBH-rassen, al dan niet erkent door de FCI. De lijst is geen permanente of gesloten lijst. De vele lokale subtypes die er her en der zijn zouden met de tijd als een apart ras neergezet kunnen worden. Het ontstaan/benoemen van rassen is direct gelinkt aan (dynamische) politieke grenzen en nationale/regionale trots. Lees hier meer voor de opsomming van KBH rassen en enkele aanvullende details: KBH Rassenwijzer .
Waar kan een kuddebewakingshond ingezet worden?
De opties voor de inzet van KBH zijn behoorlijk breed mits de selectie en begeleiding goed gebeurt. Het allerbelangrijkste detail om de inzet van KBH te laten slagen is de daadwerkelijke bereidwilligheid van de veehouder om met KBH te gaan werken. Als die bereidwilligheid er niet is of laag is dan is de slagingskans beperkt. Daarnaast is acceptatie en educatie ten opzichte van derden een belangrijk en lastig punt. De KBH kunnen het wel, tenminste ze kunnen veel. Hindernissen voor KBH gebruik zijn grotendeels afkomstig van menselijke meningen en inzichten die veelal niet kloppen. Het verzet tegen zo’n beetje iedere verandering is een dominante en slechte raadsheer die overheerst in onze maatschappij.
Uiteraard dient een veehouder rekening te houden met de kosten voor aanschaf, verzorging en materiaal voor degelijke omheiningen. Wat als omheining nodig is, hangt voor een groot deel af van hoe de KBH zullen worden ingezet en zijn opgegroeid. Er zijn veehouders met heel veel KBH, met als omheining slechts elektrische euronetten en veehouders met hele hekwerken. In traditionele herdersculturen zijn de KBH los, oftewel er is geen omheining. De kudde bevindt zich wel in een nachtkraal ’s nachts. In gebieden waar meerdere kuddes met KBH aanwezig zijn gaat dit vrijwel altijd goed, zonder onderlinge fysieke confrontaties. Dit kan in Nederland vrijwel nergens, waardoor omheining noodzakelijk is.
Wat zijn de kosten van een kuddebewakingshond?
KBH ‘kosten’ in eerste instantie bereidwilligheid om met KBH te (leren) werken. Qua bedragen loopt het enorm uiteen, net zoals dat zo is met andere dingen in onze maatschappij. Ik geef dan ook niet graag tabellen met cijfers. Aanschafkosten voor (jonge) KBH uit echte werklijnen variëren bijvoorbeeld van 300-1500 EURO, afhankelijk van de leeftijd en ervaring van de KBH en waar ze vandaan komen. Alles begint met de juiste ingang vinden naar betrouwbare bronnen. Commerciële fokkers dienen over het algemeen vermeden te worden. Canine Efficiency heeft door de jaren heen een internationaal netwerk opgebouwd met tal van goede bronnen voor werkende KBH. De meeste echte KBH-werklijnen brengen geharde en gezonde honden voort, waardoor dierenartskosten in het algemeen minimaal zijn. Onder veehouders die met KBH werken worden vaak honden uitgewisseld, geschonken of tegen een kleine vergoeding verstrekt aan collega’s. Deze vorm van collegialiteit is in traditionele KBH-culturen een ongeschreven regel.
Voerkosten zijn ook enorm variabel, afhankelijk wat men de honden geeft en waar men het koopt. In traditionele KBH-culturen leven en werken de KBH vaak op een karige voeding van restproducten. Er zijn ook veehouders die hun KBH voeren met vlees en hun eigen dieren, waarmee KBH-voerkosten in de bedrijfsvoering zijn meegenomen. Louise Liebenberg heeft er een artikel over geschreven: Dog Food.
De herder uit de Nederlandse KBH-pilot van BIJ12, ARK en Van Bommel Faunawerk; André Khun heeft in de rapportage een overzicht van zijn kosten gezet. Dit is één voorbeeld van de velen die er zijn. Er zijn vele manieren om kosten beheersbaar te houden en bij voorkeur in de bedrijfsvoering te integreren. Ook dat onderdeel zit in de begeleiding die Canine Efficiency kan bieden.
Kan iedereen een kuddebewakingshond succesvol aanschaffen, en waar moet een herder aan voldoen?
Eigenlijk is er maar één criteria om aan te voldoen. Een herder of veehouder die met KBH gaat werken moet de wil hebben om dat te gaan doen, zich willen verdiepen in het hoe en wat voor wat betreft KBH; oftewel KBH leren lezen en begrijpen. Alle mensen die wij tot nu toe begeleid hebben vinden de KBH een verrijking in hun leven en hebben dingen gezien en meegemaakt met deze bijzondere honden die ze nooit hadden verwacht. Men moet niet aan KBH beginnen als men het niet wil. Waar de wil er wel is, is het begin al gemaakt. Heel veel zaken die daarna komen kunnen geleerd en ontwikkeld worden. Het is af te raden om op eigen houtje KBH aan te schaffen. Er zijn veel valkuilen, de grootste valkuil is misschien wel KBH van commerciële lijnen. Honden die niets te maken hebben met daadwerkelijke werkende KBH. Een andere valkuil is de opstart met KBH: het kan goed en vloeiend verlopen met de juiste KBH en goede begeleiding, maar bij een verkeerde aanpak uiteraard niet. Canine Efficiency is er om mensen te helpen bij het werken met KBH.
Kan een kuddebewakingshond bij elke kudde?
Goede KBH kunnen bij elke kudde, sterker nog: in traditionele KBH culturen worden regelmatig honden bij voor hen vreemde kuddes ingezet. Bijvoorbeeld in Roemenië, in situaties waar predatiedruk om wat voor reden dan ook hoger wordt, worden er soms tijdelijk extra KBH aan een kudde toegevoegd. Er kan heel veel met KBH en dat zien we vooral in de culturen waar KBH al eeuwenlang aanwezig zijn en waar de KBH-kennis onder herders van generatie op generatie overgaat. In Nederland is die kennis er niet tot nauwelijks en daarom is begeleiding hier zo belangrijk. De eerste introductie van een volwassen KBH verschilt niet veel met die van een jonge KBH. Een gewennings- en bonding-periode onder observatie en toezicht is nodig. Een ervaren oog is hiervoor noodzakelijk. De tijdlijn van het gewenningsproces kan sterk variëren: van een paar weken tot een paar maanden. Eén en ander is ook afhankelijk van de voorgeschiedenis van de KBH en het karakter van de hond. De bonding/gewenning verloopt vanzelf, of beter gezegd moet ongeforceerd gebeuren. De KBH moeten de gelegenheid en de tijd krijgen om de gang van zaken te leren kennen en zullen die zich eigen maken.
KBH zijn onderdeel van de kudde, ofwel het veehouderijbedrijf, en kunnen niet beschouwd worden als iets extra wat erbij komt. Het vee (de soorten) wat jonge KBH al kennen is een voordeel, maar een nieuwe kudde is niet hetzelfde. KBH weten welke dieren ‘van hen’ zijn en welke niet. Een nieuwe situatie betekent dan ook automatisch een nieuwe periode van gewenning en bonding. Bij voorkeur gaan jonge KBH onder (tijdelijke) begeleiding van een volwassen KBH op een nieuwe plek aan het werk. Jonge KBH zijn pas mentaal en fysiek volwassen op de leeftijd van drie jaar, maar zijn wel al eerder in staat om goed werk te leveren. Vooral op het mentale vlak is een volwassen KBH als leider en mentor een groot voordeel. Zoals ik al zei in het stukje over feiten & fabels: De rol van de veehouder/eigenaar is niet trainen of aanleren, maar toezien, observeren en waar nodig corrigeren en dit gedurende het uitvoeren van de normale werkzaamheden en gang van zaken bij het vee. KBH leren door het gedrag én de activiteiten van de eigenaar wat de normale gang van zaken is. Ze leren dat wat de eigenaar doet of laat gebeuren acceptabel is. Bij jonge KBH is het van belang dat we ze geen fouten laten maken als er geen menselijk toezicht is. Dit kan op verschillende manieren ingevuld worden en varieert van hond tot hond en van situatie tot situatie.
Ik wil nu ook een kuddebewakingshond, waar begin ik?
Om te beginnen zou men details van de situatie, locatie en motivatie en eventuele vragen op moeten sommen om daarmee een eerste reactie te vragen van ervaren KBH-mensen. Dit kan bijvoorbeeld via Canine Efficiency. Vanaf dat moment zullen de volgende stappen door middel van de ontstane communicatie vanzelf duidelijk worden.
Heb je nog succesverhalen?
De succesverhalen zijn talrijk, maar de meesten zijn niet terug te vinden in een link op internet. De succesverhalen spelen zich af in het werkveld, bij de vele herders en veehouders die met KBH leven en werken in roofdiergebied. In het recent gelanceerde Canine Efficiency Magazine komen onder andere zulke succesverhalen aan bod. Ook in onze FB groep CE-Kudde Bewakingshonden Lage Landen zijn succesverhalen te lezen. Hier twee succesvoorbeelden kort samengevat:
“Een schapen houdster in de VS moest door toenemende predatiedruk van een nieuw gevestigde wolvenroedel op een andere manier gaan werken qua begrazing. Dit leerde ze door wat haar KBH haar ‘vertelden’. De verandering van werkwijze heeft haar vele voordelen opgeleverd. Behalve het stoppen van wolven predatie heeft ze door de andere werkwijze betere grond, meer gras tot laat in het najaar en geen tot minimale wormdruk onder de schapen.”
“Een veehouder met geiten, schapen en koeien in Spanje, die ondanks de afwezigheid van wolven, wel KBH bij zijn kudde heeft. In de regio waar hij zich bevindt is de jacht op groot wild zeer populair. Zijn KBH houden vooral wilde zwijnen en edelherten weg van de kudde en van zijn land. Wilde zwijnen vallen regelmatig schapen of geiten aan en woelen de graasweiden om. Echter het grootste probleem is tuberculose onder de zwijnen waar in die regio jaarlijks grote aantallen runderen en geiten door om het leven komen. Dankzij de aanwezige KBH komen er geen zwijnen in de buurt van de kudde, waardoor tuberculose hier nog nooit heeft toegeslagen en de graasweiden intact blijven voor begrazing door zijn dieren.”
